Aingeru Berguices Jausoro
XXI. mendeko euskal panderetereak hiriko emakumeak dira nagusiki. 1900. urtea arte, landa eremuetan bizi ziren zeregin horietan jarduten zutenak, eta, gailentzen zirenak salbu, beren bailara edo inguruko herrietako erromeriak edo igandetako dantzaldiak girotzen jarduten zuten gehienek. Beren oihartzun bereziak direla eta, gogoko dut sonorizazio eredu horri Aisia autarkikoa esatea. Eguneroko bizitzan eskura zituzten baliabideekin, trebetasunekin eta gaitasunekin konpondu eta moldatu behar zuten, eta jaiak ere ez ziren salbuespena horretan. Musikari gutxi zeuden, eta garrantzizko herrietako organistak eta danbolin jotzaileak baino ezin ziren “profesionaltzat” hartzen, nahiz eta beste jarduera osagarri batzuek izaten zituzten bizirik irauteko.
Dantza publikoa
Familia burgeseko neska gazteren batek edo bestek baino ez zuen musika ikasten. Salbuespen bat edo beste salbu, bigarren mailako jarduera zen musika gainerako herritar guztientzat, aitzakia bat baino ez. Haren deiak dantzaren zaleak ez ezik, instrumentistak ere bultzatzen zituen, jotzearen truke kopuru mardulagoa jasotzeko aukera ematen zuten lekuetara joateko hain zuzen ere. Zer musika eta alaitasun mota zegoen beti prest auzo eta herrietan? Panderetereena.
Panderoa tresna arrunta da, baina arrunkeria hori gorabehera, oso zabalduta egon zen Europa osoan eta eremu mugakide zabaletan barrena XX. mendearen hasiera arte, era askotako eredu formalen bitartez. Emakumezko pandero jotzaileak, Panderetereak, historia luzea du. Lehenik eta behin, haren balioa eta estimua ez da, inondik ere, berria. Azken milurtekoan, mendebaldeko herri kulturaren barruan, panderetereak edu- ki zuen, hain zuzen, eremu kolektiboan emakume bati onartzen zitzaion rol zuzentzaile bakarra: dantza publikoa zuzentzearen rolari buruz ari naiz.
Koplak
Panderetereek musika ezagutzak helarazten zituzten, genero horretako literatura tradizionala elikatu eta berregiten zuten eta bertsoak inprobisatzen zituzten, eta haien bitartez txertatzen zuten gizarte sisteman, batere urradurarik gabe, herritarrek beren barne tentsioei eusteko eta horien eragina gutxitzeko behar beste ironia. Horren harira, ez da harritzekoa jokabide gaitzesgarriengatik auzoko gizon eta emakumeen kontrako zentsuren bozeramaile bihurtu izana, modu kriptiko baino ulergarrian.
Jakina denez, behin eta berriz okupatu zuten eremu hori jarduera horren bitartez, eta horrexegatik uste dugu hipotesia sendoa dela panderetereak aspalditik Patriarkatuan arrakala bat izan direla (bai higadura bidez bai zuzeneko erasoen bidez) dioen hipotesia.
Musika horiek gaur egun oraindik ere Kantauriko zerrenda osoan, Euskal Herria barne jakina, sasoi betean daudenez, garrantzizkoa iruditzen zaigu agerian jartzea eta berrelikatzea ondo zaindu zituzten gaitasun haiek eta, bereziki, antzina-antzinatik generoen artean betikotutako rol desberdintasunak –herri musikaren alorrean dagokigun kasu honetan– konpentsatzen ahalegintzeko gaitasuna.
Iraganari begiratzen badiogu haien performancea berregiteko, esan liteke panderetereen jardun instrumental eta bokalari esker gainditzen zituztela gainerako emakumeek jendaurrean agertzeko erresistentziak, eta dantzaldi publikoek beren be- rezko energia indartsua berreskuratzen zuten horrela, dantzaren energia alegia. Sexuen arteko topaketak erakarrita, gizonezkoak ere hurbiltzen ziren herri soziabilitatearen barruan parte hartzera, eta gizarte sistema berregin eta betikotzen zen era horretara.
Antzinaro
Eta haien jatorria antzinagoko garaietan bilatuz gero ikus liteke Ekialde Hurbileko lehenengo gizarte kulturaletan, K.a. III. milurtekoan, zegoeneko azaltzen zirela era horretako irudi musikalak. Hain zuzen ere, garai hartako buztinezko estatua txiki ugari aurkitu dira, interpretazio ukaezinekoak. Era berean, sumertar testuek berretsi egiten dute musika tresnaren erabilera ia modu esklusiboan genero femeninoari mugatua zela, nahiz eta ematen duen jotzaileei dagokionez bi funtzio elkarren desberdin interpretatzen dituztela. Alde batetik, erlijioaren eta hileten giroarekin lotzen dira; era horretara, menderen mendetan iraun duten kantu eta otoitzak osatu zituzten jainkoei eskaintzeko.
Grezia eta Erroma
Ikuspegi kultural hori Zibeles jainkosaren (Magma Mater) bitartez betikotu zen, Naturaren emankortasunarekin lotuta. Jatorriz Frigian gurtzen bazuten ere, arrakastaz sartu zen greziarren panteoian, eta Zeusen ama Rearekin parekatu zen. Irudi askotan, bai bi lehoik tiratzen duten gurdi baten gainean (Madrilgo estatua ospetsuan bezala) bai bere handitasun guztiaz tronuan jarrita ageri denetan, pandero batekin ageri da –greziar Tympanona–; hura ukituz bultzatzen ditu gizaki guztiak ugaritasuna ekartzera.
Existentzia Jainkoen laidoen mende ikusten zuen antzinako ikuspegi horren beraren arabera, Dionisoren emakume apaiz Menadeei lotua amaitu zuen panderoak garai helenistikoan. Emakume horiek, beren erritu orgiastikoetan, plazeraren, gehiegikeriaren eta bizitasunaren eztanda ospatzen zuten, bizitzaren filosofia apoliniar zurrunak sustatutako joera arrazionalen aurrez aurre. Frenesiz eta katarsiz beteriko irudi haiek, satiroek modu zurrunbilotsuan jazarriak, atergabe sortu ziren nola Grezian hala Erroman, bizitzaren laburtasunaren aurrean ez ahitzera bultzatzen duen adore hedakorraren oroitzapen iraunkor gisa.
Baina testu zahar haiek gorteei eta agintarien klaseei lotutako musikari profesionalez hitz egiten digute. Eta erakusten dizkigute emakumezko poetak eta musika entreteni- tzaileak, zeinak mugitzen diren askatasunaren eta esklabotasunaren, sentsualtasunaren, erotismoaren eta prostituzioaren arteko mugan. Tradizio horrek antzeko parametroen barruan jarraitu zuen greziar polisetako Hetairen irudietan eta, denbora luzeagoan, Qiyan kantari esklaboetan, ohikoak arabiar Ekialde islamiar aurrekoan.
Erdi Aroko, Al Andalus
Erdi Aroko arabiar literaturan utzitako islaren arabera, omeiarren eta abbastarren garaian izan zuten haiek distira handieneko unea, baina zientzietan eta arteetan ezagutza sakoneko emakume gisa iraun zuten XV. mendea arte, Al Andalus barne. Eta, jakina, otomandarren inperioko haremetan dantzaritzat edukitako odalisketan, 1923. urterarte.
Erromantizizmoa
Ezinbestean azpimarratu beharra dago emakumezko pandero jotzaileen irudiaren unibertsaltasuna erromantizismoaz geroztiko europar artean, zeina mamitu zen bereziki pinturan, baina grabatuak eta argazkiak ahaztu gabe. Beren berritasuna eta preziosismoa harrigarriak dira, eta merezi du nolabaiteko patxadaz gelditzea horien aurrean, nahiz eta ez den hau horretarako gunea. Dena dela, aipatu beharra dago gizonezkoek egin zituztela horiek guztiak, eta egin zituztenean, gainera, ikusle eta bezero gizonezkoak zituztela gehienbat gogoan, haiek baitziren beren ustezko erosleak. Kontratuzko harreman horrek tindatu zuen, seguru asko, hasieratik beretik sormen prozesua, emakumeenganako begiradari dagokionez gizonezkoek bat etortzeko eta atsegintasuna partekatzeko ahaleginean.
Euskal Herria
Euskal mikrokosmos etnikoaren barruan, panderetereak eta horien performance modernoak asko lagundu diote euskararen iraupenari eta, nola ez, herri, festa eta mendi erromerietako dibertimenduari, eskaletasunaren ondoriozko erabilerak ahaztu gabe. Edonola ere, XIX. mendearen amaieraz geroztik, industrializazioarekin batera, eta masen gizartearen eskutik, Europa osoan zabaldutako jardun kultural berriek guztiz eraberritu zituzten erabilera musikalak eta organologikoak, eta horrek guztiak bultzatuta, panderetereek beste musikari batzuekin elkartu behar izan zuten. Pandero jotzaile bakarlaria, zeina zen lotutasun gutxiagoko gizarte baten jarraipena –Caro Barojak Iberiar Penintsularen “Iparraldeko Herrien” deskribapenean aipatua–, agudo desagertuko zen harekin batera, baldin eta egokitzen ez bazen.
Egoera horretan, era askotako indarrek eraginda, hainbat bide egokitu zitzaizkien panderoa etxe barruko iltze batetik zintzilikatu eta sitsen bazka bihurtzera lerratu ez ziren emakumeei. Alde batetik, herri jendetasun berrian sortutako aisiak eta biztanleriaren hazkunde esponentzialak, osasun eta higiene publikoaren hobekuntzaren ondoriozkoak, asko lagundu zioten erromerien ugaritzeari.
Nolabaiteko oparotasun ekonomikoa lortzeko eta beren trebetasunak erakusteko asmo ageriarekin, azken pandero jotzaile bakarlariak beste musikagileekin batera jardutera makurtu ziren. Besteak beste albokariak eta soinujoleak izan ziren arrakasta handienekoak epe ertainera, eta senideak edo auzoko pertsona hurbilekoak izaten ziren, gainera, gehienetan.
20 eta 30eko urteak
Beste alde batetik, XX. mendeko 20 eta 30eko hamarraldien inguruan, disimulurik gabe zabaldu ziren eremu publikoan etnikoa zena homogeneizatzen eta aniztasuna indargabetzen zituzten ikuspegiak, nazionalismoaren eta nazional katolizismoaren bertsio muturrekoenek bideratuta. Gizartearen sektore ahalik eta handiena berenganatzeko lehian, baina puntu honetan bat eginik, estutu egiten zituzten emakumeak eremu publikotik atzera egin zezaten eta Errestaurazioaren eta Errepublikaren garaian irabazitako lekua utz zezaten.
Kupletistak
Landa eremuko panderetereen tradizioari lotutako herri erabilera horiek alde batera utzita, antzeko ezaugarriak zituen irudi bat osatzen joan zen, hiri eremuko ikuskizun berrien sorrerari esker. Berrasmatutako emakumezko ikono hark, panderoa erabiltzeaz gainera, eta gizarte maila apalekoa izanik hura ere, bizkor-bizkor ihes egin nahi zion miseriari. Kupletistak ziren, zeinak, beren erara, “Carmenen” eduki kontzeptualak luzatzen zituzten. Erromerietako beren izenkideekin konparatuz gero berealdiko balioa izan zuten, hainbat agertokitan eta antzerki lirikoaren eta barietateen antzerki generoetan jendaurrean agertzen baitziren, nahiz eta haiek ere bazuten berea. Edonola ere, batzuek zein besteek moldatu egin behar zuten, genero estereotipoetara hain makurtua zegoen eta kosta ahala kosta horretan iraun nahi zuen gizarte patriarkalaren barruan.
1910. urteaz geroztik, ohikoa zen panderoaren balio sinboliko ugariko irudiak ikustea artista haien publizitate grafikoetan eta promozioko posta txarteletan. Aurretik aipatutako margolan haietako mezuak ekartzen dituzte gogora. Hala ere, haien ikuspegia ez da hain mugatua, haien eduki metaforikoak hurbilagokoak dira, eta interaktibitatea eskatzen dute, izan ere, azken batean, inguruko hirietatik biran igarotzen zirenean beti egoten zen haiek ikusteko aukera.
Gaur egun
Amaitzeko, gaur egungo euskal munduan, panderetereak osasuntsu daudela esan liteke; ukaezina da hori. Gure herri eta hiri guztietan ikusten ditugu jotzen. Itxaropentsua izan- go litzateke, beren azken arbasoek errebindikaziorako gaitasun esparru txikitik abian ja- rri zituzten trebetasun haiek zeinek bere erara berreskuratzeko aukera edukitzea.
Panderetereek iraganean erantsitako edukiak ikusgai jartzea eta haien balioa errebin- dikatzea da, azken batean, ekarpen honen ondorioa, patriarkatuaren sistema ideolo- giko aldakorra konpentsatzeko irrikaz. Sistema horrek, gaur egun guztiz indarrean dirauenak, emakumezkoen ikonosfera bere osagai estetiko utilitarista eta funtzional gaizto eta manikeoenetara murrizten du, baita musikaren eremuan ere.
1 BERGUICES, Aingeru: Panderetera: Mujer, Música, Arte y Vizcaína. Una visión a través de la Iconografía, la Organología y la Sociabilidad Popular (1850-1936). Prestatzen p. 75.
2 Arreo horietako batzuk honakoetan begiratu litezke: Hainbat egile: MUSICAS en la antigüedad. Obra Social “La Caixa” & Ediciones Invisibles, Bartzelona, 2018, 242. or.; eta JEMMET, Violaine (zuz.): Tanagras. Figurines for life and eternity. Fundación Bancaja, Valentzia, 2010, 157. or.
3 Bi munduei begiratu arin bat emateko, PARASKEVA, Tsampika-Mika: “Hetairas y Qiyan: El arte de la seduc- ción”, in MEAH, Sección Arabe-Islam (59, 2010), 73. or.
4 CARO BAROJA, Julio: Los Pueblos del Norte de la Península Ibérica. Txertoa, Donostia, 1973 [1944] eta CARO BAROJA, Julio: De la vida rural vasca. Txertoa, Donostia, 1974 [1944]. Lehenengoak gizarte etnikoak aztertzen ditu, eta panderetereek presentzia handia dute, oraindik ere, horietan.
5 Berrasmatua, “Tonadilleren” gaitasunak berreskuratzen dituen heinean. Ikusi SALAÜN, Serge: El Cuplé (1900- 1936). Espasa Calpe, Madril, 1990.
6 Kontzeptualizazio horiei buruz dihardu FANJUL, Serafín: Buscando a Carmen. Siglo XXI, Madril, 2012. Gai gune bereko interpretazio bat, genero idazleen artean klasikoa, honakoa da: McCLARY, Susan: Georges Bizet: Carmen. Cambridge University Press, Cambridge, 1992.